4.2 Περιβάλλοντα Φιλικά προς τα άτομα με Άνοια – Ιστορική αναδρομή και βασικές αρχές.
4.2.1. Σύντομη εισαγωγή στο Περιβαλλοντικό Σχεδιασμό.
Το περιβάλλον έχει ιδιαίτερη επιρροή στα άτομα που είναι, για κάποιους λόγους, εξαρτημένα και σε εκείνα που πάσχουν από γνωστική εξασθένιση. Είναι αναγκαίο να σχεδιάζονται περιβάλλοντα που προάγουν τη μέγιστη αυτονομία και ενσωμάτωση, καθώς και τη σωματική και ψυχολογική ευημερία και τη μεγιστοποίηση των ικανοτήτων των ατόμων που εξυπηρετούν.
Η προσωπική ικανότητα εξαρτάται από παράγοντες όπως η υγεία, οι αισθητηριακές ικανότητες, οι γνωστικές και κινητικές δεξιότητες. Η περιβαλλοντική απαίτηση, από την άλλη, καθορίζεται από τα πραγματικά φυσικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος χώρου και από τα αντίστοιχα υποκειμενικά.
Υπάρχουν αρκετοί περιβαλλοντικοί παράγοντες και χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την αντικειμενική και υποκειμενική ευημερία, για παράδειγμα: προσβασιμότητα, ασφάλεια, φως, θόρυβος, είδος πρόσβασης, θέα σε εξωτερικό περιβάλλον, διακόσμηση, ιδιωτικότητα, χώροι κοινωνικής συναναστροφής, το μέγεθος των δωματίων, η οργάνωσή τους ή οπτική τους, κ.λπ.
Τα περιβάλλοντα πρέπει να ανταποκρίνονται στη διεξαγωγή των δραστηριοτήτων της καθημερινότητας, της αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, της κοινωνικοποίησης και εν συντομία στη καθημερινή διαβίωση εντός τους. Πρέπει να παρέχουν εξειδικευμένες αποκρίσεις στις ιδιαίτερες ανάγκες του κάθε ατόμου ξεχωριστά, επιτρέποντάς τους να μπορούν να χρησιμοποιούν τις δεξιότητες που διατηρούν, και να ελαττώνουν την απογοήτευσή τους, έτσι ώστε να επιτυγχάνουν τον υψηλότερο βαθμό ποιότητας ζωής.
Υπάρχουν ορισμένες βασικές αρχές που θα αναπτυχθούν παρακάτω, και οι οποίες προάγουν τους επιδιωκόμενους σκοπούς: οικογενειακή αίσθηση, κοινωνική αλληλεπίδραση, εξατομίκευση ή αισθητηριακή διέγερση, που είναι ουσιώδεις για ένα άτομο σε κατάσταση εξάρτησης για να χρησιμοποιεί τις ικανότητες του, να είναι ικανό να προσανατολίζεται μέσα στο χώρο ή να παραμένει ήρεμο και συγκροτημένο.
Με αυτή την έννοια, η περιβαλλοντική προσαρμογή των χώρων πρέπει να αποτελεί μέρος μιας ολοκληρωμένης διαδικασίας φροντίδας ώστε να μπορεί να προσαρμόζεται στις ανάγκες των ατόμων και να βελτιώνει τη ποιότητα ζωής τους, η οποία θα πρέπει να καλύπτει όλους τους τομείς που ορίζουν ένα νέο πρότυπο φροντίδας: οργανωτικούς, διαρθρωτικούς, περιβαλλοντικούς, λειτουργικούς, επαγγελματικούς, κ.λπ.
4.2.2. Άνοια και περιβάλλοντα.
Όπως έχτε ήδη πληροφορηθεί, η άνοια είναι ένα κλινικό σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από διαρκή και προοδευτική επιδείνωση των ανώτερων εγκεφαλικών λειτουργιών (μνήμη, ομιλία, προσανατολισμός, υπολογισμός, ή χωρική αντίληψη, ανάμεσα σε άλλα).
Η επιδείνωση αυτή συνεπάγεται την απώλεια της αυτονομίας του/της ασθενή, ο/η οποίος/-α γίνεται, ολοένα και περισσότερο εξαρτώμενος/-η από τρίτους, καθώς και τη παρεμπόδιση της κοινωνικής, εργασιακής ή ψυχαγωγικής δραστηριότητας του/της ασθενής και των φροντιστών του/της.
Όλα τα συμπτώματα της άνοιας σχετίζονται με κάποιο τρόπο με τα περιβάλλοντα των ατόμων. Ας δούμε κάποια παραδείγματα.
1-ΑΠΩΛΕΙΑ ΜΝΗΜΗΣ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
Η απώλεια μνήμης είναι το βασικό και πιο χαρακτηριστικό σύμπτωμα αυτής της ασθένειας. Υπάρχουν αρκετοί τύποι μνήμης:
-Άμεση μνήμη. Είναι αυτή που χρησιμοποιούμε για να συγκρατήσουμε σημαντικές ή απαραίτητες πληροφορίες για ένα ορισμένο χρόνο (λίγα δευτερόλεπτα).
-Πρόσφατη ή βραχυπρόθεσμη μνήμη. Η αποθήκευση των δεδομένων κυμαίνεται από μερικές μέρες έως αρκετές εβδομάδες. Η απώλεια αυτού του τύπου μνήμης συνεπάγεται το άτομο δεν θα είναι σε θέση να θυμάται γεγονότα που έχουν συμβεί πρόσφατα. Στην αρχή, θα ξεχνά γεγονότα που συνέβησαν πριν λίγες μέρες και ο χρόνος σταδιακά θα λιγοστεύει έως ότου, σε προχωρημένα στάδια, δεν θα θυμάται τι έκανε πριν λίγες ώρες ή πριν λίγα λεπτά.
-Απομακρυσμένη ή μακροπρόθεσμη μνήμη. Αυτός ο τύπος μνήμης αποθηκεύει μεγάλα ποσά δεδομένων από τη βιογραφία μας έως το να θυμόμαστε πολύ παλιά γεγονότα, ποιοι είμαστε, τι έχουμε κάνει, πως έχει κυλήσει η ζωή μας.
Στα άτομα που πάσχουν από Αλτσχάιμερ, η απομακρυσμένη μνήμη διαρκεί περισσότερο, ενώ η βραχυπρόθεσμη μνήμη και τα κοντινά γεγονότα χάνονται νωρίτερα.
Τα άτομα με άνοια θα παρουσιάσουν δυσκολία στο να θυμούνται και να οργανώνουν γεγονότα που συνέβησαν στη ζωή τους. Στην αρχή, οι μακρινές αναμνήσεις θα είναι ανεπηρέαστες, ενώ τα πιο πρόσφατα γεγονότα θα ξεχνιούνται νωρίς.
Μερικές φορές, ο/η ασθενής θυμάται την περασμένη του/της ζωή σαν να ήταν η τρέχουσα πραγματικότητα, και άρα μπορεί να ξεχνά ότι έχει εγγόνια, παιδιά ή να πιστεύει ότι ακόμα ζει στη πόλη.
ΑΠΩΛΕΙΑ ΜΝΗΜΗΣ: ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Αυτές οι βλάβες μνήμης εξασθενούν τη μαθησιακή ικανότητα των ατόμων με άνοια, και μπορούν να οδηγήσουν σε προβλήματα όπως αποπροσανατολισμό σε μεγάλο βαθμό σε καινούρια μέρη, το να ξεχνούν που είναι ορισμένα δωμάτια ή που αποθηκεύονται κάποια πράγματα, καθώς και δυσκολίες στην εκμάθηση νέων ρουτινών ή στη χρήση αντικειμένων που δεν είναι οικεία.
Όλα αυτά τα προβλήματα επιδεινώνονται όταν το άτομο με άνοια εισάγεται σε κάποιο ίδρυμα ή σε ένα καινούριο περιβάλλον. Ένας τρόπος ανακούφισης της επίδρασης ενός νέου περιβάλλοντος, είναι με η ένταξη νοσταλγικών στοιχείων που ενθαρρύνουν την αναπόληση σημαντικών γεγονότων από τη ζωή τους (φωτογραφικά άλμπουμ, κουτιά με αναμνήσεις, κ.λπ.).
2-ΑΠΟΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
-Προσωρινός προσανατολισμός: ξεκινά με την άγνοια της ημερομηνίας που τρέχει, της αναγνώρισης της ακριβής ημέρας της εβδομάδας, του μήνα, του χρόνου κ.λπ.
-Χωρικός προσανατολισμός: το άτομο ξεκινά να αποπροσανατολίζεται σε χώρους που δεν είναι οικείοι ή γνωστοί και χάνεται. Αργότερα θα χάνεται σε περισσότερο γνωστά μέρη. Τελικά, χάνει το προσανατολισμό του/της εντός του σπιτιού του/της και δεν γνωρίζει πως να εντοπίσει τα διαφορετικά δωμάτια.
-Προσωπικός προσανατολισμός: ο/η ασθενής με άνοια, ήδη σε μεσαίο στάδιο, σταματά να έχει αυτοεπίγνωση και δεν γνωρίζει ποιος/ποια είναι: ούτε ποια είναι οι προτιμήσεις και τα χόμπι του/της, η δουλειά που έκανε ή ποια είναι η σύνθεσή του οικογενειακού ή στενού περιβάλλοντος του/της.
Τα άτομα με άνοια, χάνουν πρώτα το προσωρινό προσανατολισμό τους, έπειτα το χωρικό και τελικά το προσωπικό.
ΑΠΟΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ: ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Όταν το περιβάλλον ενός ατόμου με άνοια είναι απλό και δεν αλλάζει παρά ελάχιστα, αυξάνεται το αίσθημα της ασφάλειας και κατά συνέπεια οι δυσκολίες προσανατολισμού ελαττώνονται.
Με αυτή την έννοια, τα οπτικά σήματα, όπως οι σημάνσεις και οι αφίσες – ζωγραφιές, λέξεις, βέλη, κ.λπ. – ευνοούν όχι μόνο το προσανατολισμό στο καθημερινό περιβάλλον, αλλά υπενθυμίζουν τη λειτουργία, για παράδειγμα, των ντουλαπιών.
Επιπρόσθετα σε αυτές τις υποδείξεις, είναι πολύ σημαντικό τα βασικά μονοπάτια να είναι ελεύθερα από εμπόδια.
3-ΑΣΚΟΠΟ ΠΕΡΠΑΤΗΜΑ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
Όταν ένα άτομο με άνοια διατηρεί την ικανότητα της βάδισης ή της αυτό-υποστήριξης, ένας άλλος πιθανός τρόπος έκφρασης του άγχους που περιγράφεται, είναι μέσω απρόβλεπτου ή άσκοπου περπατήματος.
Τα άτομα περπατούν και περπατούν χωρίς συγκεκριμένο προορισμό, μετακινούμενοι/-ες από το ένα μέρος στο άλλο χωρίς σκοπό. Αυτή η άσκοπη περιπλάνηση ενέχει επιπλέον κινδύνους, όπως πτώσεις και τραυματισμοί.
ΑΣΚΟΠΟ ΠΕΡΠΑΤΗΜΑ: ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Οι δράσεις αντιμετώπισης αυτής της συμπεριφοράς κατευθύνονται προς τρεις βασικές παραμέτρους:
-Την ανάγκη της καθιέρωσης ασφαλών δρομολογίων, κατά τα οποία μπορούν να κάνουν τυχαίες περιπλανήσεις.
-Την αναγκαία απομάκρυνση εμποδίων και φραγμών σε αυτές τις περιοχές.
-Τον έλεγχο του κινδύνου της διαφυγής.
Είναι απαραίτητο να δημιουργείται ένα περιβάλλον χωρίς κινδύνους, όπου το άτομο να μπορεί να κινείται ελεύθερα και με ασφάλεια, που να αποτρέπεται από το να διαφεύγει μέσα από πόρτες που επιτρέπουν την έξοδο από το κέντρο κατοικιών φροντίδας ή προς επικίνδυνα μέρη, είτε με κατάλληλη επιτήρηση, μέσω παρακολούθησης ή μέσω άλλων στρατηγικών όπως η απόκρυψη των θυρών ώστε να φαίνονται ως συνέχεια του τοίχου.
Με τον ίδιο τρόπο, πρέπει να διενεργείται επαρκής σχεδιασμός των χώρων, απομακρύνοντας τα εμπόδια από το οπτικό πεδίο τους, με χωρική συνέχεια, κάτι που στη συνέχεια θα διευκολύνει το προσανατολισμό του ατόμου με άνοια. Η ιδανική λύση είναι, συνήθως, τα κυκλώματα σε σχήμα βρόγχου.